When a spouse illegally squanders community property…

Zagadnienie prawne, które rozstrzygnął Sąd Najwyższy, pojawiło się w sprawie, w której uczestnik nie wykazał w jaki sposób wydatkował znaczne środki (stanowiące dochody przedsiębiorstwa) pochodzące z majątku wspólnego małżonków. Jak wskazał Sąd Okręgowy, w przedmiotowej sprawie Wnioskodawczyni wprawdzie już we wniosku domagała się bilansu za ostatnie 10 lat i dokonania rozliczeń, a w dalszych pismach procesowych domagała się dopuszczenia do współposiadania przedsiębiorstwa, jednakże – w ocenie Sądu Okręgowego – nie można było uznać, aby stanowisko to spełniało wymagania stawiane w orzecznictwie stosownemu wnioskowi. W świetle powyższego postanowienie Sądu Rejonowego, w którym nakazano Uczestnikowi rozliczyć się z wydatkowanych środków, zapadło bez żądania.

Przedstawiając zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi, Sąd Najwyższy w uzasadnieniu ww. postanowienia z dnia 10 marca 2023 roku, wskazał, że roszczenia wynikające z nieusprawiedliwionego rozporządzenia składnikami majątku wspólnego przez jednego z małżonków na własne potrzeby przed ustaniem wspólności majątkowej małżeńskiej są traktowane tak, jak roszczenia o zwrot wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny, co determinuje konieczność orzekania o przedmiotowych roszczeniach z urzędu.
Jednym z pierwszych orzeczeń dotyczących omawianego zagadnienia było postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1997 r. (II CKN 395/97). We wskazanym postanowieniu Sąd Najwyższy opowiedział się za stanowiskiem, że w sprawie o podział majątku wspólnego o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków sąd orzeka bez osobnego żądania uczestników postępowania. Powyższy pogląd podzielono w późniejszym orzecznictwie – w najszerszym zakresie do przedmiotowego problemu odnosi się uchwała SN z dnia 21 lutego 2008 roku (III CZP 148/07), w której SN zwrócił uwagę, że przedmiotami majątkowymi, które wchodzą w skład majątku wspólnego są obok rzeczy – prawa – a w szczególności wierzytelności z tytułu wydatków i nakładów z majątku wspólnego, co uzasadnia orzekanie z urzędu o zwrocie wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty.

Jednocześnie Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 10 marca 2023 r. zwrócił uwagę na wątpliwości interpretacyjne, które pojawiają się w wypowiedziach piśmiennictwa: część autorów stoi na stanowisku, że obie kategorie nakładów i wydatków (tj. z majątku osobistego na majątek wspólny; z majątku wspólnego na majątek osobisty) sąd powinien traktować jednolicie, uwzględniając je wyłącznie na wniosek. W świetle powyższego, tak samo, tj. wyłącznie na wniosek, podlegałyby rozliczeniu roszczenia z tytułu nieuprawnionego roztrwonienia składnikiem majątku wspólnego przez jednego z małżonków na własne potrzeby.

W doktrynie i orzecznictwie nie budzi zatem wątpliwości, iż sąd orzeka o zwrocie wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny tylko na wniosek. Nie ma natomiast zgodności poglądów co do tego, czy o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty sąd orzeka na wniosek, czy z urzędu.

Argumenty na które zwraca uwagę Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 10 marca 2023 r., mające przemawiać za zasadnością przyjęcia drugiego z prezentowanych stanowisk, tj. konieczności wystąpienia przez stronę ze stosownym wnioskiem, można ująć w następujących punktach. Po pierwsze, wskazuje się na „zniwelowanie ryzyka w sytuacji, w której uczestnik, nie podejmując obrony, zostanie zaskoczony rozstrzygnięciem zasądzającym świadczenie w związku z rozliczeniem konkretnego wydatku, wydanym bez żądania drugiego z uczestników i bez uprzedniego sprecyzowania żądanej z tego tytułu kwoty.” Po drugie, zwolennicy przyjęcia omawianego stanowiska podkreślają, że „przedmiotem ochrony w postępowaniu o podział majątku wspólnego są indywidualne prywatne prawa podmiotowe uczestników, którymi strony mogą swobodnie dysponować, w tym przez rezygnację z rozliczenia konkretnego transferu z majątku wspólnego, chociażby prowadził on do jego uszczuplenia, a w konsekwencji zmniejszenia przypadającej uczestnikowi masy majątkowej.” Jako trzecią przesłankę argumentacyjną podnosi się, że „przyjęcie omawianego stanowiska pozwala ujednolicić zasady orzekania o roszczeniach powstających między małżonkami w związku z funkcjonowaniem ustroju wspólności majątkowej nie tylko bez względu na kierunek transferu majątkowego, lecz także bez względu na to, czy do wydatku doszło przed ustaniem wspólności majątkowej, czy też po ustaniu wspólności, lecz przed dokonaniem podziału.”

Sąd Najwyższy wskazując, iż sąd z urzędu rozstrzyga także o roszczeniach wynikających z nieusprawiedliwionego rozporządzenia majątkiem wspólnym na własne potrzeby przed ustaniem wspólności majątkowej małżeńskiej, nie podzielił jednak powyższych argumentów. Tym samym, przedmiotowa uchwała, mając istotne znaczenie dla praktyki postępowań o podział majątku wspólnego i ochrony praw ich uczestników, wpisuje się w dominującą linię orzeczniczą.